TRIZ: Çelişki Nedir? Çelişki Matrisi Ne İşe Yarar?

Bir ürün üzerine geliştirme yapılırken bir özellik iyileşirken diğer bir özellik kötüleşebilir. Bu duruma çelişki adı verilmektedir.

Örneğin; bir masanın dayanıklılığını artırmak için malzemeyi kalınlaştırmak masanın ağırlığının da artmasına yol açar. Dayanıklılığın artması bir kazanç iken, ağırlığın artması bir kayıp olarak ortaya çıkar.

Tarihten bugüne kadar uzanan süreçte milyonlarca buluş yapılmıştır. Ancak bunlardan çok azı gerçek bir buluştur.

Kayıp olmadan bir kazanç sağlanması için teknik çelişkileri ortadan kaldıracak bir buluş yapılmalıdır. Yukarıdaki örneğe göre hafif ve dayanıklı bir masa ortaya koymak buluş niteliğindedir.

Çelişki parametrelerini belirlemek buluşun ilk adımıdır. Çelişkiler belirledikten sonra problemin çözümüne geçilir. Problemin çözümü için genelikle optimizasyon tercih edilir. Ancak optimizasyon nadiren gerçek bir buluşla sonuçlanır.

Milyonlarca patentin incelenmesiyle ortaya konmuş TRIZ ise çelişkileri tamamen ortadan kaldırmak için geliştirilmiş etkili bir araçtır. TRIZ, çelişkinin her iki ucundaki parametreyi de iyileştirebilir. Bu yüzden çelişkilerin çözümünde son derece etkilidir.

TRIZ yönteminde çelişki, teknik çelişkiler ve fiziksel çelişkiler olmak üzere ikiye ayrılmıştır.

Klasik mühendislik yaklaşımında bir özelliğin iyileştirilirken diğerinin kötüleşmesine teknik çelişki denir. Bir ışık kaynağının parlaklığını artırırken, güç tüketiminin de artması teknik çelişkiye örnek olarak gösterilebilir.

Fiziksel çelişki ise özellik bir yönde istenirken aynı özelliğin zıt yönde de istenmesi durumudur. Örneğin, otomobillerdeki hava yastığı kaza anında hızlı açılmalı ancak sürücüye zarar vermemek için de yavaş açılmalıdır.

TRIZ, tüm çelişki durumlarında hiçbir zararlı etki olmadan yarar elde edilecek sonuçlara odaklanmıştır.

TRIZ’in yaratıcısı Genrich Altshuller, milyondan fazla patenti izleyerek 39 teknik çelişki belirlemiştir. Bu çelişkilere 39 standart mühendislik parametresi olarak da bilinmektedir.

Şekil 1. Çelişki Matrisi (triz.co.uk)

TRIZ’in 39×39 çelişki matrisinde sol sütundan neyin iyileştirilmesi istendiği seçilir, en üstte ve sağa doğru uzanan satırda ise bu özellik iyileştiğinde hangi özelliğin kötüleştiği seçilir. İki çelişkinin birleştiği kutucukta çelişkinin çözümü için önerilen buluş prensipleri yer alır. Çelişki matrisinde toplam benzer çözümlerin aranması için farklı prensiplerin bir araya getirildiği toplam 1482 kutucuk bulunmaktadır. Prensipler tabloda numaralarla belirtilmiştir. Bu numaraların karşılığı buluş prensipleri aşağıdaki gibidir.

1. Bölme, parçalama
2. Çıkarma, ayırma
3. Lokal kalite
4. Asimetri
5. Kaynaştırma, birleştirme
6. Evrensellik, genellik
7. İç içe yerleştirme
8. Ağırlık azaltma, dengeleme
9. Başlangıçta eylemsizlik
10. Önceden yapma
11. Önceden önlem alma
12. Eş potansiyellik
13. Tersinden yapma
14. Küresellik, eğrilik
15. Dinamiklik
16. Kısmi veya aşırı çalışma
17. Yeni bir boyuta geçiş
18. Titreşim
19. Periyodik çalışma
20. Faydalı çalışmanın sürekliliği
21. Hızlı davranmak
22. Zararı yarara dönüştürme
23. Geri besleme
24. Aracı kullanma
25. Kendi kendine hizmet
26. Kopyalama
27. Kullanıp atma
28. Mekanik sistemi değiştirmek
29. Pnömatik veya hidrolik yapılar
30. Esnek membranlar veya ince filmler
31. Gözenekli malzemeler
32. Renk değiştirme
33. Homojenlik
34. Parçaları çıkarma ve yeniden yapma
35. Özelliklerin dönüştürülmesi
36. Hal geçişleri
37. Isıl genleşme
38. Kuvvetli oksitlendiriciler
39. Atıl ortam
40. Kompozit malzemeler

Genrich Altshuller, yaratıcı buluş prensiplerini ortaya koyarken çelişkileri belirlemede yaptığı gibi mevcut patent başvurularından yola çıkmıştır. Bir teknik çelişkinin çözümü için öncelikle çelişkiler tanımlanmalıdır. Daha sonra çelişki matrisinde çelişkilerin kesişim kümesindeki buluş prensipleriyle problemin çözümüne gidilir.